Son günlerde size de oluyor mu? Bir eserin fiyatını soruyorsunuz lakin satıcının ne dediğini beklemeden yüzüne aval aval bakıp para ya da kredi kartı çıkarıp satın alıyorsunuz. Bu fiyat bu eser için değerli mı yoksa ucuz mu, artık hiçbir halde sorgulamıyorsunuz. Zira her seferinde o eserin fiyatının artmış olması sizin sorgulama yetinizi elinizden almış durumda.
Ekonomi literatüründe ismi var mı?
İşte biz de iktisat literatüründe bu davranışın bir isminin olup olmadığını öğrenmek için ekonomistlere sorduk. Altınbaş Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu, enflasyonun fiyat algısını bozduğunu belirterek, “Nedeni çok fiyatlama. Bu ‘yüksek kârlar için yer hazırlayan enflasyon ortamı’ olarak da tanımlanabilir. Doğal ki bunun sorumlusu iktisat yönetimi” dedi.
Ekonomist ve bilgi bilimci Emre Akanak da, yüksek enflasyon periyotlarından hiperenflasyona geçiş ibarelerinin başladığı anların birebir vakitte fiyat algısının kaybolmaya başladığı anlar olduğuna dikkat çekti. Enflasyonun üç basamaklı olduğunu belirten Akanak, “İlk etap olağan kademedir. Büyümenin altında seyreden, denetim altında tutulabilen, sağlıklı enflasyon yapısı. İkinci etap yüksek enflasyon yapısıdır ve kronik sorunların varlığı ile alakalıdır. Kronik bir ekonomik (çok yüksek enflasyon durumlarında politik ve sosyal) dengesizliklerden kaynaklanır. Tedbir alınmadığı ve profesyonel müdahalelerin gerçekleşmediği durumlarda üçüncü kademeye geçilir ki, bu hiperenflasyon etabıdır. Rastgele bir eserin fiyatının ucuz mu yoksa değerli mı olduğunun anlaşılamaması (fiyat algısının yok olması) üçüncü basamağa geçiş ibaresidir” dedi.
‘Kronik yüksek enflasyona sürükleniyoruz’
Türkiye’nin mali disiplinsizlik, kurumsal çöküş, orta ve uzun vadeli para ve maliye siyasetleri yerine günü kurtarmaya yönelik oportünist, teorik birikimden mahrum uygulamalarla giderek bir kronik yüksek enflasyon meselesine hakikat sürüklendiğine dikkat çekerek, şunları söyledi:
“Enflasyon bir vakit serisi verisi olarak otokorolasyonel bir yapıya sahiptir. Bunun manası bir manada enflasyon hem kendisinin nedeni hem de sonucu olabilen bir datadır. Daha net söz etmek gerekir ise bugün yaşanan yüksek enflasyon, dün (bir evvelki dönem) yaşanan yüksek enflasyonla bağlantılıdır. Firmalar ya da küçük esnaf fiyat belirlerken bir evvelki periyot enflasyon farklılaşmasını (beklentilerini de katarak) fiyatlara yansıtır. Bunu günlük alınan kalori ölçüsü ile benzetmek mümkün. Obez bir insanın olağan bir beşerden daha fazla yiyecek tüketmesi (kalori alması) daha evvel aldığı kaloriler nedeni ile kilo alması ve bedeninin daha fazla kaloriye gereksinim duyması, olağan yiyecek/gıda ölçüsü ile doymaması ile bağlıdır. Bunun yanı sıra enflasyon hem beklentileri tesirler hem de beklentilerden etkilenir.”
Türkiye yüksek enflasyon sorununu çözmeye yönelmez ve popülist uygulamalarda ısrarcı olursa hiperenflasyon sürecinin ağır çöküşlerle sonuçlanabileceğini vurgulayan Akanak, kelamlarını şöyle sürdürdü:
‘Türkiye Lübnan’la emsal patikada’
“Enflasyonun birinci iki basamağı lineardir ve lienear ilerleyiş kelam mevzusudur, enflasyonun üçüncü etabı üsseldir. Bu durumda hareketler çok keskin ve çok olur, denetim edilmesi çok zorlaşır hatta bir noktadan sonra denetim edilemez. Hür kur uygulamasının olduğu devirlerde ise (yani 21. yüzyılda) enflasyon ‘cold turkey’ uygulamaları ile durdurulamaz, kurun sabitlenmesi üzere bir durum da ağır sermaye denetimleri manasına gelmesi nedeni ile ekonomiyi büsbütün piyasa iktisadından uzaklaştırır ve çok önemli ve ağır ziyan verir. Yüksek enflasyon periyotlarından hiper enflasyona geçiş ibarelerinin başladığı anlar fiyat algısının kaybolmaya başladığı anlardır. Rastgele bir eserin fiyatının ucuz mu yoksa kıymetli mı olduğunun anlaşılamaması (fiyat algısının yok olması) üçüncü evreye geçiş ibaresidir. Türkiye’de ise bu enflasyon çok daha farklı bir manaya sahiptir. Türkiye başta dolaylı vergiler olmak üzere çok ağır vergi yükünün olduğu bir ülke olmakla birlikte temel muhtaçlık haline gelen irtibat ve ulaşım (telefon, bilgisayar, araç, akaryakıt, akaryakıt) üzerindeki dehşetli vergiler, bilhassa rant iktisadı nedeni ile artan konut fiyatları (korkunç derecede artan kira ve mesken, işyeri, dükkan fiyatları) nedeni ile de sorun yaşarken enflasyon toplumun giderek yoksullaşmasına neden olmaktadır. Türkiye’nin gayriresmi sayılarla yüzde 40’a varan işsizlik sorunu da dikkate alındığında resmi olarak Arjantin’in önüne geçmiş olan sefalet endeksindeki pozisyonu ürkütücü boyutlara ulaşmış durumdadır. Eğitim son derece önemli bir husus. OECD’ye nazaran Türkiye en fazla ne eğitimde ne istihdamda (NEET) mevcudu olan ülke ki bu makyajlanmış datalarda dahi bu türlü. Enflasyon düşük gelir kümelerini çok daha ağır ve yıkıcı etkilemektedir. Türkiye’nin 2021 gayri safi yurtiçi hasılası 7 trilyon 284 milyar 879 milyon. Bu 2021 Aralık ayındaki dolar cinsinden (14 TL) ve 85 milyon nüfus ayrıyeten yaklaşık 10 milyon kaçak göçmen/sığınmacı da dikkate alınır ise kişi başı 2021 gelirini 5,478.03 dolar haline getirir. Türkiye enteresan bir biçimde enflasyon, verimsizlik ve sistemsiz göç bakımından Lübnan ile emsal bir patikada ilerlemektedir. Enflasyon Türkiye’nin kronik sorunu olan total factor productivity/toplam faktör verimliliği (TFP) ve işsizlik ile birleşmişken bilhassa 2011 sonrası göç ve nüfus hareketleri ile birleşerek sefaleti derinleştirmektedir (ayrıca iş gücü piyasası da niteliksiz eşmekte ve bozulmaktadır). Tüm bunlar dikkate alındığında Türkiye’de enflasyonun yüksek enflasyondan hiperenflasyona sürüklenme ihtimali artarken, mevcut devir bilhassa gelişmiş ülkelerde Sanayi 4.0 yan i her alanda otomasyonun yaygınlaşmaya başladığı periyotta tezahür etmiş olması nedeni ile de son derece değerlidir. Bu Türkiye’nin dünyadaki ilerleme ve gelişmişlik sürecinden kopuşu manasına da gelmektedir. Yani yaklaşık 10 yıl içerisinde dezenflasyon uygulamaları ile gelişmiş ekonomiler enflasyon meselesini çözdüklerinde Türkiye yüksek enflasyon sorunu ile yaşamaya devam edebilir. Kaldı ki genelde gelişemeyen ve daima emsal sorunları deneyimleyen ülkelerde toplumun şuurlu olarak yoksullaştırıldığı ve toplumsal yardımlara bağlı olarak yaşamasının bir siyaset haline getirildiği durumlarda çürümeler (yavaş yavaş yaşanan toplumsal çöküşler) gözlemlenir.”
‘Veriler üzerinde karartma var’
Türkiye’de enflasyonun 1950 sonrası her devir sorun olduğunu vurgulayan Akanak, “İlk sefer Demokrat Parti devrinde 1958’de ağır bir devalüasyon başlamış ve bir devalüasyon-enflasyon sarmalı kronik hale gelmiştir. Türkiye’de tarihi olarak enflasyonun ana nedeni popülist politikalardır” dedi.
“Türkiye’de şu anda görülen enflasyon ile Türkiye tarihinde en yüksek düzeyde görülen enflasyon hadisesi olan 1994 ortasında önemli bir fark olduğunu belirten Akanak, Türkiye tarihinde daha evvel görülen en yüksek enflasyon 1994’te yıllık tüketici enflasyonu yüzde 125.5 olarak kayda geçmiştir. Fakat kıymetli farklardan biri TÜİK’in enflasyon hesaplamalarının şeffaflıktan uzaklaşması ve ‘data corruption’ olarak tanımlanan bilgiler üzerinde karartmanın uygulanması nedeni ile 2022 resmi olarak enflasyonunun yüzde 80 civarında görülmesi enflasyonun bu düzeyde olduğunu göstermemektedir. Datalar/veriler üzerinde karartma nedeni ile oluşan ENAG bilgileri yüzde 180 civarıdır. Türkiye bir manada tarihinin en yüksek tüketici) ve PPI üretici enflasyonunu yaşarken bir yandan da bilgilerin karartılarak enflasyonun var olandan daha düşük gösterilmesi nedeni ile ayrıyeten bir sorun ile karşı karşıyadır. Sonuç olarak, enflasyon bilhassa 2008 sonrası uygulanan siyasetlerin da nedeni ile global bir sorun fakat Türkiye’deki yüksek enflasyon sorunu, global tesir nedeni ile enflasyon sorunu yaşayan öteki ülkelerdeki enflasyondan ayrışıyor.”